Hindi Opposite Words: भाषा के विस्तार में विलोम शब्द (Vilom Shabd) यानी एंटोनिम्स (Antonyms) महत्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं। हिंदी के विलोम शब्दों को गहराई से समझना, सुंदर के विलोम और राजा के विलोम शब्दों को समझना भाषा के लिए जरूरी है। आइए चलें विपरीत की खोज में, हमें हिंदी में 20, 10 और 50 विलोम शब्द नहीं बल्कि 500 विलोम शब्द की जानकारी देखे।
विलोम शब्द की परिभाषा एवं उनके प्रकार
विलोम शब्द वह शब्द है जिसका अर्थ या सार्थक उल्टा होता है अर्थात् जो किसी अन्य शब्द के ठीक उल्टा होता है। इसे विरुद्धार्थक शब्द भी कहा जाता है क्योंकि इसका अर्थ या सार्थक शब्द के विरुद्ध होता है।
विलोम शब्दें भाषा के रूप, व्यक्ति, वस्तु, गुण, गतिविधि, अवस्था आदि के संदर्भ में उपयोग होते हैं और भाषा को रिच करने में मदद करते हैं। विलोम शब्दों का उपयोग विभिन्न भाषाओं में होता है और वे शब्दों के रिश्तों को बढ़ावा देने के लिए भी प्रयुक्त होते हैं।
स्वतंत्र विपरीतार्थक शब्द:
गुण-दोष
जन्म-मृत्यु
असली-नकली
आज-कल
छोटा-बड़ा
उपसर्गों से बने विपरीतार्थक शब्द:
उपसर्गों के योग से बनने वाले विपरीतार्थक शब्द
उपसर्गों के परिवर्तन से बनने वाले विपरीतार्थक शब्द
अनुकूल-प्रतिकूल
अनुराग-विराग
सुरुचि-कुरुची
लिंग परिवर्तन के आधार पर बने विपरीतार्थक शब्द:
बेटा-बेटी
पति-पत्नी
नर-नारी
माता-पिता
बहन-भाई
रानी-राजा
उपसर्ग से बनने वाले विलोम शब्द:
आस्था-अनास्था
चल-अचल
ज्ञान-अज्ञान
मान-अपमान
शगुन-अपशगुन
लिंग परिवर्तन से बनने वाले विलोम शब्द:
गाय-बैल
राजा-रानी
भाई-बहन
लड़का-लड़की
जो शब्द उपसर्ग की तरह प्रयोग होते हैं उनसे बनने वाले विलोम शब्द:
लघुकाय-विशालकाय
राजतंत्र-गणतंत्र
एकतंत्र-बहुतंत्र
विपरीत जाति के शब्दों से बनने वाले विलोम शब्द:
न्यूनतम-अधिकतम
गुलाम-आजाद
मीठा-कड़वा
अक्सर पूछे जानें वाले विरुद्धार्थी शब्द:
कटु-मधुर
श्रेष्ठ-अधम
विषाद-आह्लाद
छोटा-बड़ा
विशेष-सामान्य
पतन-उत्थान
सुख-दुःख
सृष्टि-प्रलय
बहादुर-कायर
मानवता-नृशंसता
अवनति-उन्नति
उपकार-अपकार
तीव्र-मंद
सज्जन-दुर्जन
अनिवार्य-वैकल्पिक
आवश्यक-अनावश्यक
भीतर-बाहर
समाप्त-असमाप्त, आरंभ
स्वर्ग-नरक
कठिन-सरल
अ, आ, ओ, औ से शुरू होने वाले शब्द
अच्छा बुरा अंकुश निरंकुश अक्रुर क्रुर अनुज अग्रज अग्रिम अन्तिम अंत अनंत अति अल्प अतिवृष्टि अनावृष्टि अनुकूल प्रतिकूल अनुरक्ति विरक्ति अनित्य नित्य अनुलोम विलोम अमृत, अमि, (अमिय) विष, जहर अर्पण ग्रहण अपेक्षा उपेक्षा अर्वाचीन प्राचीन अपकार उपकार अल्प अधिक अधम उत्तम अनाथ सनाथ आदर अनादर अंतर बाह्य अल्पकालीन दीर्घकालीन अपेक्षित अनपेक्षित अंगीकार, स्वीकार अस्वीकार अवनि, पृथ्वी, भू, अम्बर, आकाश, नभ अल्पायु दीर्घायु अमर मर्त्य अतल वितल अमावस्या पूर्णिमा असली नकली अनुपस्थिति उपस्थिति अस्त उदय अनैतिहासिक ऐतिहासिक आरोह अवरोह अनुत्तीर्ण उत्तीर्ण अन्धकार प्रकाश आदि अंत आगामी गत आग्रह दुराग्रह आकर्षण विकर्षण अधिक न्यून आदान प्रदान आलस्य स्फूर्ति अर्थ अनर्थ आय व्यय आहार निराहार आद्र शुष्क आस्था अनास्था औहाती विधवा
इ, ई से शुरू होने वाले विलोम शब्द
इच्छा अनिच्छा इहलोक परलोक ईश्वर अनीश्वर ईर्ष्या प्रेम इष्ट अनिष्ट इधर उधर इकट्ठा अलग इति अथ इंसाफ गैर इंसाफ इकहरा दुहरा ईद मुहर्रम ईमानदार बेईमान इसका उसका ईषत अलम इच्छित अनिच्छित ईश्वरवाद अनीश्वरवाद
उ, ऊ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
उत्कर्ष अपकर्ष उत्थान पतन उद्यमी आलसी उर्वर ऊसर उधार नगद उत्कृष्ट निकृष्ट उचित अनुचित उषा संध्या उग्र सौम्य उदार अनुदार उन्नति अवनति उपयुक्त अनुपयुक्त उपाय निरुपाय उत्तरायण दक्षिणायन उपचार अपचार उन्नयन अवनयन उपयोगी अनुपयोगी उष्ण शीत, शीतल उदास प्रसन्न, प्रफुल्ल उदित अस्त उच्च निम्न उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण उपकारक अपकारक उतार चढ़ाव उदीची प्रतीची उपजाऊ बंजर उपार्जित स्वंयप्राप्त उत्पतन निपतन, अवतरण उदात्त अनुदात्त ऊँच नीच उन्मूलन मुलन उपयोग दुरूपयोग उपसर्ग प्रत्यय उन्मीलन निमीलन उपमेय अनुपमेय उपमा अनुपमा उदार कृपन उदयाचल उस्ताचल उपभुक्त अनुपभुक्त
ए, ऐ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
एकता अनेकता एडी चोटी एकल बहुल एकाग्र चंचंल ऐश्वर्य अनैश्वर्य एकत्र विकर्ण एक अनेक ऐहिक पारलौकिक एकांगी सर्वांगीण ऐसा वैसा ऐक्य अनैक्य एकमुखी बहुमुखी एकतंत्र बहुतंत्र एकेश्वरवाद बहुदेववाद
ऋ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
ऋजु वक्र ऋत अनृत ऋणात्मक धनात्मक ऋषि संसारी ऋण उऋण
क, ख से शुरू होने वाले विलोम शब्द
कृतज्ञ कृतघ्न खेद प्रसन्नता क्रय विक्रय कनिष्ठ ज्येष्ठ, वरिष्ठ कृष्ण शुक्ल कंजूस दानी कंटक पुष्प कंठस्थ विस्मरण कंपन स्थिर कटुता मधुरता कठिन सरल कठोर कोमल कडवा मीठा कथ्य अकथ्य कपट निष्कपट कड़ा मुलायम कम ज्यादा कमीना भला कपूत सपूत कबूलना नकारना कर्जदार महाजन कलकल शांत करुण निष्ठुर कीर्ति अपकीर्ति कृत्रिम प्राकृत कर्मण्य अकर्मण्य कर्कश कोमल, मधुर, सुशील कुरूप सुरूप, सुंदर कोप कृपा क्रिया प्रतिक्रिया किनारा बीच कुमार्ग सुमार्ग कुपुत्री सुपुत्री कच्चा पक्का कम ज्यादा, अधिक काम आराम काला गोरा कमजोर ताकतवर, बलवान काबिल नाकाबिल क्रेता विक्रेता कायर निडर क्रोध क्षमा खरीद बिक्री खिलना मुरझाना खंडन मंडन खरा खोटा खुशी गम खुला बंद खुशबू बदबू खुशकिस्मत बदकिस्मत कन्या वर कुख्यात विख्यात कदाचार सदाचार कठिनाई सरलता केंद्रित विकेन्द्रित
ग, घ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
घटना बढना गर्म ठंडा घृणा प्रेम गमन आगमन गंभीर वाचाल गीला सुखा गहरा छिछला गणतंत्र राजतंत्र गुण दोष गद्य पद्य गर्मी सर्दी घात प्रतिघात घन तरल गाँव शहर गुण अवगुण गंदा साफ गलत सही गुप्त प्रकट गुरु लघु गहरा उथल गरीब अमीर घाटा फायदा गृहस्थ सन्यासी गाढ़ा पतला, तनु गौण प्रमुख, प्रधान घटाव जोड़ घटिया बढ़िया गंभीर सहज गँवाना पाना गणनीय अगणित गतिमान स्थिर गतिरोध निर्विरोध घाटी पर्वत घायल दुरुस्त घमंड विनय घोषित अघोषित
च, छ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
छूत अछूत छल निश्चल चढ़ाव उतार चर अचर चल अचल चाह अनचाह चिरन्तर नश्वर चेतन अचेतन, जड़ चोर पुलिस चंचल स्थिर चतुर मूर्ख चालाक बेवकूफ चुस्त ढीला चाँदनी अँधेरा चमकदार चमकहीन चिंतित निश्चिंत चपल गंभीर छाया प्रकाश, रोशनी छेद्य अछेद्य चौड़ी संकरी, तंग छोटा बड़ा
ज, झ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
जागरूक उदासीन जन्म मृत्यु जटिल सरल जल स्थल जातीय विजातीय ज्वार भाटा जाग्रत सुषुप्त जीत हार जाति कुजाति झूठ सच झोंपड़ी महल जंगली पालतू जय पराजय ज्योति तम जल्दी देरी जवानी बुढ़ापा जाड़ा गर्मी जीव निर्जीव जमीन आसमान जनता सरकार जीवात्मा परमात्मा झगड़ा मेल, मिलाप
ठ, ड, ढ से शुरू होने वाले विलोम शब्द –
ठंडा गर्म ठोस तरल डरपोक निडर, साहसी ढ़लना चढ़ना
त, थ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
तिमिर प्रकाश तीव्र मंद तुच्छ महान ताप शीत तामसिक सात्विक तरुण वृद्ध तारीफ शिकायत तीक्ष्ण कुंठित तटस्थ पक्षपाती त्यागी स्वार्थी थोडा बहुत तृप्त अतृप्त थलचर जलचर तकलीफ आराम तपन ठंडक
द, ध से शुरू होने वाले विलोम शब्द
दिन रात दाता याचक दुर्लभ सुलभ दुत्कार स्वागत दयालु निर्दयी धीर अधीर देव दानव देवता राक्षस देय अदेय दुष्ट सज्जन देवत्व दानवत्व दिवा रात्रि दीर्घकाय लघुकाय देर सवेर, जल्दी दुराचारी सदाचारी दंड पुरस्कार दूषित स्वच्छ द्रुत विलंबित देश परदेश, विदेश दुर्भाग्य सौभाग्य दोषी निर्दोषी दृश्य अदृश्य दीर्घ ह्स्व धर्म अधर्म धनवान निर्धन, दरिद्र दास स्वामी दुर्जन सज्जन ध्वंस निर्माण
न, प से शुरू होने वाले विलोम शब्द
न्याय अन्याय नूतन पुरातन निंदा स्तुति निर्मल मलिन निरर्थक सार्थक निर्जीव सजीव पाप पुण्य पूर्ण अपूर्ण प्रत्यक्ष परोक्ष पूर्ववर्ती परवर्ती प्रवृति निवृति पठित अपठित प्रश्न उत्तर पक्ष विपक्ष पुष्ट अपुष्ट निडर डरपोक पका अधपका प्राचीन नवीन निजी सार्वजनिक नकद उधार नियमित अनियमित निश्चित अनिश्चित निरक्षर साक्षर नीचा ऊँचा नकली असली पतिव्रता कुलटा प्रलय सृष्टि प्रभावित अप्रभावित पोषण कुपोषण परिचित अपरिचित प्रारम्भ अंत निर्गुण सगुण नीरस सरस निर्जीव सजीव नरक स्वर्ग नित्य अनित्य पराया अपना प्रशंसा निंदा निगलना उगलना नफा नुकसान नम शुष्क, खुश्क पाक नापाक नास्तिक आस्तिक प्राण निष्प्राण पेट पीठ न्याय अन्याय
फ, ब से शुरू होने वाले विलोम शब्द
फायदा नुकसान फल निष्फल बंधन मुक्ति बैर प्रीति बलवान कमजोर बाढ़ सुखा बच्चा बूढ़ा बंजर उर्वर बुद्धिमता मूर्खता बासी ताजा बुराई भलाई फूलना मुरझाना फूट मेल फैला सिमटा बहार पतझड़, खिजान बीमार निरोग, स्वस्थ बेगम बादशाह
भ, म से शुरू होने वाले विलोम शब्द
मूक वाचाल मौखिक लिखित मितव्यय अपव्यय मोक्ष बंध भद्र अभद्र भाव अभाव मानव दानव मिलन विछोह भूत भविष्य मनुष्यता पशुता मिथ्या सत्य
य, र से शुरू होने वाले विलोम शब्द
राजा रानी, रंक रात दिन यश अपयश रुग्ण स्वस्थ रक्षक भक्षक रहित सहित रात्रि दिवस योगी भोगी रचना विनाश रत विरत रिक्त पूर्ण रंगीन रंगहीन
ल, व से शुरू होने वाले विलोम शब्द
वृष्टि अनावृष्टि वरदान अभिशाप विधि निषेध विधवा सधवा लोभ संतोष विशुद्ध दूषित विरोध समर्थन लोभी संतोषी लेन देन लौह स्वर्ण विश्वास संदेह विवाद निर्णय विस्तार संक्षेप लघु गुरु लौकिक अलौकिक वसंत पतझड़ विकास पतन विनय अविनय विषम सम वीर कायर विशलेषण संश्लेषण विजय पराजय व्यवहारिक अव्यवहारिक वीरान आबाद व्यक्त अव्यक्त व्यय आय व्यष्टि समष्टि विद्या अविद्या विदुषी अज्ञानी विद्वान् मूर्ख वृद्धि हास्र लहू पसीना लवण शर्करा लड़का लडकी लचीलापन कड़ापन लघुता बडप्पन लब्ध अनुपलब्ध लड़ाई सुलह लगातार रुक-रुककर लक्ष्य अलक्ष्य लक्षणा अभिधा लम्बाई चौडाई लम्बा ठिगना लम्ब आधार
स, श, श्र, ष से शुरू होने वाले विलोम शब्द
सहयोग असहयोग सजीव निर्जीव सुगंध दुर्गंध सौभाग्य दुर्भाग्य शयन जागरण सक्रिय निष्क्रिय सफल असफल शुभ अशुभ संतोष असंतोष समझदार नासमझ शकुन अपशकुन सूक्ष्म स्थूल शासक शासित शोषण पोषण संगत असंगत संत असंत श्वेत श्याम संकीर्ण उदार सुगम दुर्गम श्रव्य दृष्य शक्तिशाली शक्तिहीन शिष्य गुरु शत्रु मित्र श्रद्धा अश्रद्धा सचेत अचेत सहयोगी प्रतियोगी सजल निर्जल स्वामी सेवक संधि विग्रह सुस्त चुस्त संबंध असंबंध स्वजाति विजाती सकाम निष्काम सभ्य निर्भय सुर असुर
ह, क्ष, त्र, ज्ञ से शुरू होने वाले विलोम शब्द
हार जीत हानि लाभ हर्ष शोक क्षणिक शाश्वत हास्य रुदन क्षम अक्षम क्षुद्र महान क्षम्य अक्षम्य क्षमा दंड ह्रस्व दीर्घ हित अहित हिंसा अहिंसा